دکتر محمدرضا سعیدی
روزنامه آسیا-بحث درباره آغاز تمدن معمولا به نشانههایی چون کشاورزی، شهرنشینی یا اختراع خط گره میخورد. با این حال، در انسانشناسی فرهنگی، تعریفی عمیقتر از تمدن مطرح شده است؛ تعریفی که بهجای ابزار و سازه، بر رفتار انسانی و مناسبات اخلاقی تأکید دارد. در این چارچوب، روایتی مشهور و پرکاربرد در آموزش انسانشناسی، آغاز تمدن را با «مراقبت از انسان آسیبدیده» پیوند میزند؛ روایتی که از نظر مفهومی با اندیشههای مارگارت مید همخوان است.
مارگارت مید در آثار کلاسیک خود نشان میدهد که تفاوت جوامع انسانی نه در زیستشناسی، بلکه در فرهنگ، تربیت و الگوهای رفتاری آموختهشده است (مید، ۱۳۷۹). از این منظر، جامعهای که در آن فرد ناتوان یا آسیبدیده رها نمیشود، بلکه مورد حمایت قرار میگیرد، گامی اساسی از زیست طبیعی به زیست فرهنگی برداشته است. تمدن، در این معنا، پیش از آنکه پدیدهای فناورانه باشد، نوعی انتخاب اخلاقی است.
در کتاب «بلوغ در ساموآ» نیز مید نشان میدهد که رفتارهای انسانی، از جمله شیوه مواجهه با ضعف، رنج و ناتوانی، اموری فرهنگی و اجتماعیاند و نه اموری طبیعی و تغییرناپذیر (مید، ۱۳۸۱). بنابراین، مراقبت از دیگری را میتوان یکی از نخستین نشانههای شکلگیری فرهنگ و تمدن دانست؛ نشانهای که به ظهور همبستگی اجتماعی و احساس مسئولیت جمعی میانجامد.
این نگاه با دیدگاه نظریهپردازانی چون آلفرد کروبر نیز همسوست. کروبر تأکید میکند که فرهنگ و تمدن، پیش از آنکه مجموعهای از دستاوردهای مادی باشند، نظامی از معناها و ارزشها هستند که رفتار انسان را سامان میدهند (کروبر، ۱۳۸۰). رالف لینتون نیز پیوند میان فرهنگ و شخصیت را در همین چارچوب توضیح میدهد و نشان میدهد که جامعه متمدن، شخصیتی مسئول و همدل پرورش میدهد (لینتون، ۱۳۸۲).
از این منظر، روایت «استخوان شکستهای که جوش خورده» ــ حتی اگر بهصورت لفظی در آثار مید نیامده باشد ــ بهدرستی جوهر اندیشه انسانشناختی او را بازتاب میدهد: تمدن از جایی آغاز میشود که انسان، رنج دیگری را به رسمیت میشناسد. بازاندیشی در این تعریف، در جهان معاصر که پیشرفت تکنولوژیک گاه با فرسایش همدلی همراه شده، میتواند معیاری انتقادی برای سنجش میزان تمدن جوامع امروز باشد.
منابع: (آثار ترجمهشده فارسی)
ـ مید، مارگارت. جنس و خُلقوخو در سه جامعه ابتدایی. ترجمه ابوالقاسم طاهری. تهران: نیلوفر، ۱۳۷۹.
ـ مید، مارگارت. بلوغ در ساموآ: پژوهشی در انسانشناسی جوانی. ترجمه فریده مهدوی دامغانی. تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱.
ـ کروبر، آلفرد ال. ماهیت فرهنگ. ترجمه حسن پویان. تهران: مرکز، ۱۳۸۰.
ـ لینتون، رالف. زمینه فرهنگی شخصیت. ترجمه ناصر فکوهی. تهران: نی، ۱۳۸۲.
آسیانیوز
دیدگاه خود را بنویسید