روزنامه آسیا-علی بیت‌الهی، مشاور رئیس سازمان محیط زیست، با ابراز نگرانی عمیق در خصوص گستردگی فرونشست در ایران گفت: «من این تعداد نواحی با نرخ فرونشست بالا را در هیچ کجای جهان ندیده‌ام. در کشورهایی مانند هندوستان، چین، امریکا و اندونزی پدیده فرونشست در چند نقطه محدود دیده می‌شود، اما هیچ کشوری را سراغ ندارم که بیش از 18 استان آن به طور همزمان با چنین میزان بالایی از فرونشست دست به گریبان باشد.»
چندی پیش، رئیس سازمان محیط زیست از درگیر بودن ۳۰ استان کشور با پدیده فرونشست خبر داد؛ پدیده‌ای که در اثر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد. در پی این اتفاق، لایه‌های خاک فشرده شده و امکان ذخیره مجدد آب برای همیشه از بین می‌رود. به همین دلیل، فرونشست یک پدیده غیرقابل جبران محسوب می‌شود.
این گستردگی درگیری استان‌های کشور با فرونشست، به خوبی اهمیت پرداختن فوری و جدی به این مخاطره را نشان می‌دهد. سوالات مهمی در این میان مطرح می‌شود: کدام استان‌ها و شهرهای کشور بیش از سایرین در معرض این خطر غیرطبیعی قرار دارند و چه آینده‌ای در انتظار این مناطق خواهد بود؟
در پاسخ به این سوالات، علی بیت‌الهی، مشاور رئیس سازمان محیط زیست ایران در امور آب و فرونشست زمین، با تأکید بر وخامت اوضاع گفت: ایران بدترین وضعیت فرونشستی را در تمام دنیا دارد.
علی بیت‌الهی در پاسخ به سوالی پیرامون وضعیت کنونی آب‌های زیرزمینی و فرونشست در ایران اظهار داشت: «همانطور که رئیس سازمان محیط زیست نیز اشاره کردند، پدیده فرونشست زمین در سراسر کشور به شکلی بسیار گسترده توسعه یافته است. این پدیده که مستقیماً با افت سطح آب‌های زیرزمینی مرتبط است، در ایران از اواسط دهه 1350 خورشیدی آغاز شد و در اواسط دهه 1370 شتاب چشمگیری به خود گرفت.»
وی افزود: «در حال حاضر، سطح آب‌های زیرزمینی در کل کشور به طور متوسط هر سال بین 50 تا 60 سانتی‌متر کاهش می‌یابد. البته این میزان در مناطق مختلف متفاوت است؛ به طوری که در برخی نقاط شاهد افت حدود 2 متری و در مناطق دیگر کاهش حدود 10 سانتی‌متری هستیم.»
بیت‌الهی در ادامه به حجم نگران‌کننده آب از دست رفته اشاره کرد و گفت: «تاکنون نزدیک به 140 میلیارد مترمکعب از کل آب‌های زیرزمینی کشور از دست رفته است. برای اینکه ابعاد این فاجعه را بهتر درک کنید، تصور کنید استخری از ساحل دریای مازندران تا دریای عمان امتداد داشته باشد، با پهنای هزار متر و عمق صد متر؛ حجم آبی که ما از دست داده‌ایم معادل حجم این استخر عظیم است.»
در پاسخ به این سوال که کدام استان‌ها و شهرهای کشور بیشتر درگیر مخاطره فرونشست هستند، علی بیت‌الهی توضیح داد: «وسعت پهنه‌های فرونشستی در استان‌های مختلف، متفاوت است. بر اساس آخرین بررسی‌ها، استان خراسان رضوی با بیشترین وسعت و مساحت پهنه‌های فرونشستی در صدر قرار دارد، در حالی که استان گیلان کمترین وسعت را در این زمینه نشان می‌دهد. پس از خراسان رضوی، استان‌های فارس، کرمان، اصفهان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، سمنان، خراسان شمالی، یزد، زنجان و گلستان نیز وسعت فرونشستی بالایی را دارا هستند.»
وی در ادامه به میزان یا نرخ فرونشست در مناطق مختلف اشاره کرد و گفت: «رکورددار میزان فرونشست در کشور، منطقه‌ای در حوالی بهرمان رفسنجان واقع در استان کرمان است. برآوردها نشان می‌دهد که در این منطقه، زمین سالانه تا 40 سانتی‌متر فرو می‌رود. پس از آن، در جنوب البرز، محدوده هشتگرد، منطقه قشلاق به سمت دشت قزوین با نرخ حدود 35 سانتی‌متر در سال فرونشست دارد. استان‌های خراسان رضوی با 23 سانتی‌متر، قم با 22 سانتی‌متر، مرکزی و گلستان هر کدام با 17 سانتی‌متر و تهران با 20 سانتی‌متر در سال در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.»
بیت‌الهی در پایان این بخش تأکید کرد: «نکته قابل توجه این است که نزدیک به 18 استان کشور در حال حاضر نرخ فرونشستی بالاتر از 10 سانتی‌متر در سال را تجربه می‌کنند که این خود نشان‌دهنده عمق بحران در سطح ملی است.»
در پاسخ به سوالی درباره نرخ متوسط جهانی فرونشست، علی بیت‌الهی اظهار داشت: «بیشترین میزان فرونشست گزارش شده در جهان مربوط به ایالت گجورات در هند با حدود 60 سانتی‌متر در سال است. با این حال، همانطور که پیش‌تر نیز اشاره کردم، من این تعداد نواحی با نرخ فرونشست بالا را در هیچ کجای جهان ندیده‌ام.»
وی با مقایسه وضعیت ایران با سایر کشورهای درگیر این پدیده افزود: «در کشورهایی نظیر هندوستان، چین، امریکا و اندونزی، پدیده فرونشست تنها در چند نقطه محدود مشاهده می‌شود، در حالی که هیچ کشوری را ندیده‌ام که بیش از 18 استان آن به طور همزمان با این میزان بالای نرخ فرونشست درگیر باشد. برای درک بهتر این موضوع، به این آمار توجه کنید که 90 درصد پهنه‌های فرونشستی در دنیا نرخی کمتر از 10 سانتی‌متر در سال را نشان می‌دهند. حال این وضعیت را با ایران مقایسه کنید که تنها در 18 استان آن، نرخ فرونشست بالای 18 سانتی‌متر در سال رخ می‌دهد.»
بیت‌الهی در پاسخ به سوالی درباره میزان جمعیت ساکن در مناطق فرونشستی گفت: «متأسفانه بیشترین جمعیت ساکن در محل یا نزدیک به مناطق فرونشستی در استان‌های تهران، خراسان رضوی و فارس متمرکز شده است. نکته نگران‌کننده این است که کلان شهرهایی مانند تهران، مشهد، اصفهان و شیراز که میزبان میلیون‌ها نفر از جمعیت کشور هستند، در این مناطق پرخطر قرار دارند.»
وی در ادامه افزود: «از نظر تعداد شهرهای واقع بر روی پهنای فرونشستی، استان اصفهان با رتبه اول در کشور مواجه است. پس از آن، استان‌های خراسان رضوی، تهران، فارس و کرمان در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.»
مشاور رئیس سازمان محیط زیست به وضعیت بافت‌های فرسوده نیز اشاره کرد و گفت: «از نظر مساحت بافت‌های فرسوده که به دلیل آسیب‌پذیری بیشتر در برابر فرونشست اهمیت ویژه‌ای دارد، استان‌های اصفهان، یزد، خراسان رضوی، کرمان و فارس به عنوان مناطق پرخطر شناسایی شده‌اند.»
بیت‌الهی در خصوص تأثیر فرونشست بر میراث فرهنگی کشور اظهار داشت: «متأسفانه از نظر مساحت بافت‌های تاریخی واقع در مناطق فرونشستی، استان‌های خراسان رضوی، اصفهان، یزد، کرمان و فارس در رتبه‌های بالایی قرار دارند. از حدود 63 اثر تاریخی ثبت جهانی کشور، 27 اثر در پهنه‌های فرونشستی واقع شده‌اند که بیشترین تعداد آن در استان اصفهان است. از جمله این آثار می‌توان به میدان نقش جهان، تخت جمشید و نقش رستم اشاره کرد.»
وی در پایان این بخش به خطرات فرونشست برای زیرساخت‌های کشور پرداخت و گفت: «بیش از 10 هزار کیلومتر از لوله‌های گاز در پهنه‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند و بسیاری از تجهیزات زیرساختی حیاتی دیگر نیز به طور جدی در معرض خطر فرونشست زمین هستند.»
در پاسخ به این سوال که با این وضعیت، چه آینده‌ای در انتظار ایران خواهد بود و آیا شاهد مهاجرت‌های گسترده خواهیم بود، علی بیت‌الهی با اشاره به امکان کنترل بحران گفت: «اگرچه وضعیت نگران‌کننده است، اما قضیه به آن سیاهی که تصور می‌شود نیست. کشورهای مختلف دنیا تجربیات موفقی در کنترل پدیده فرونشست داشته‌اند. مهم‌تر اینکه، فرونشست یک پدیده طبیعی مانند زلزله نیست که خارج از کنترل ما باشد، بلکه یک مخاطره انسان‌ساخته است و با اقدامات درست می‌توان آن را مدیریت کرد.»
وی در ادامه به عوامل تشدیدکننده این پدیده اشاره کرد: «در حال حاضر حدود 300 هزار حلقه چاه فاقد مجوز و نزدیک به 800 هزار حلقه چاه دارای مجوز در کشور وجود دارد که به طور بی‌رویه در حال برداشت آب‌های زیرزمینی هستند. متأسفانه، نزدیک به نیمی از میزان آبی که از لایه‌های زیرزمینی کشیده می‌شود، تبخیر شده و از دست می‌رود. علاوه بر این، آبیاری کشاورزی در ایران به شیوه‌ای است که حجم زیادی از آب هدر می‌رود و نوع کشت و محصولاتی که انتخاب می‌کنیم نیز غالباً برای اقلیم خشک ایران مناسب نیست و به آب زیادی نیاز دارد. با این حال، اگر این مسائل به درستی مدیریت شوند، با اطمینان می‌گویم که پدیده فرونشست زمین متوقف خواهد شد.»
بیت‌الهی با تأکید بر نقش بخش کشاورزی گفت: «بخش عمده مصرف آب زیرزمینی کشور در حوزه کشاورزی است. جالب اینجاست که حدود 30 درصد از این محصولات تولید شده، به صورت ضایعات از بین می‌روند، در حالی که حجم زیادی آب برای تولید آن‌ها مصرف شده است. خوشبختانه، با استفاده از روش‌های جدید کشت و زرع می‌توان به تولیدی به مراتب بیشتر از میزان فعلی دست یافت و در عین حال مصرف آب را به شکل چشمگیری کاهش داد.»
علی بیت‌الهی در پاسخ به این سوال که چرا روش‌های نوین مدیریت آب در ایران به طور گسترده اجرا نمی‌شود، گفت: «اجرای این روش‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه، ارائه مشوق‌های لازم به کشاورزان و صنایع، مدیریت کارآمد و در کل، ورود جدی و برنامه‌ریزی شده دولت به این بخش است.»
وی با اشاره به مصرف بالای آب در برخی صنایع و محصولات کشاورزی افزود: «برای مثال، برای تولید تنها یک کیلوگرم گوشت، حدود 15 هزار لیتر آب مصرف می‌شود. این رقم برای یک کیلوگرم هندوانه به 400 لیتر می‌رسد. کشت محصولاتی مانند برنج و صیفی‌جات، تولید نان و گندم نیز به مقدار بسیار زیادی آب نیاز دارد. متأسفانه، بسیاری از کارخانه‌های آب‌بر فولاد و پتروشیمی در فلات مرکزی ایران مستقر شده‌اند و آب مورد نیاز خود را از همین چاه‌های آب زیرزمینی تأمین می‌کنند. اگر این کارخانه‌ها با یک برنامه‌ریزی منظم و با سرمایه‌گذاری جدی دولت به سمت سواحل جنوبی کشور منتقل شوند، نیاز آبی آن‌ها از دریا تأمین شده و فشار بر آبخوان‌های کشور کاهش خواهد یافت.»
بیت‌الهی در ادامه به مصرف آب شرب اشاره کرد و گفت: «آب شرب تنها نزدیک به 5 یا 6 درصد از کل آب مصرفی ایران را به خود اختصاص می‌دهد. خوشبختانه، برای جلوگیری از هدر رفت آب در بخش کشاورزی، نیاز به تجهیزات و دانش پیچیده‌ای نیست و این امر با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح امکان‌پذیر است. در نهایت، باید به این نکته توجه داشت که انتقال شهرهای بزرگی مانند تهران با جمعیتی نزدیک به 15 میلیون نفر یا اصفهان با حدود 3.5 میلیون نفر، اساساً قابل تصور نیست. بنابراین، تمرکز اصلی باید بر مدیریت مصرف آب در همین مناطق و جلوگیری از برداشت بی‌رویه باشد.»
علی بیت‌الهی در پاسخ به این سوال که اگر روند فعلی برداشت بی‌رویه آب ادامه پیدا کند، چه سرنوشتی در انتظار ایران خواهد بود، با لحنی هشداردهنده گفت: «در این صورت، با یک سرزمین فاقد زیست مواجه خواهیم شد. با کاهش آب‌های زیرزمینی، لایه‌های آبرفتی متراکم شده و آب‌های حاصل از بارندگی دیگر قادر به نفوذ به زیر زمین نخواهند بود و در سطح زمین جاری می‌شوند. این امر منجر به از بین رفتن مواد مغذی سطح خاک، وقوع فرسایش شدید و در نهایت تبدیل شدن دشت‌های حاصلخیز ما به بیابان‌های لم‌یزرع خواهد شد. در واقع، ما در حال رقم زدن نابودی سرزمین خود هستیم و در چنین مکان‌هایی دیگر امکان رشد، توسعه و زندگی وجود نخواهد داشت.»
وی در ادامه با اشاره به اقدامات آغاز شده در سطح دولت اظهار امیدواری کرد: «البته خوشبختانه در کلام رئیس جمهور و مصوبات هیئت دولت، اقداماتی برای مقابله با این بحران آغاز شده است. در هیئت دولت مصوب شده است که مقررات ویژه‌ای در خصوص فرونشست تدوین شود که شامل تغییر شیوه کشت و زرع، تغییر الگوی مصرف آب در مناطق درگیر فرونشست، نصب کنتورهای هوشمند بر سر چاه‌ها، جلوگیری از مکان‌یابی صنایع آب‌بر در این مناطق و اجرای عملیات محافظت از تاسیسات شهری در برابر خطر فرونشست می‌شود. امیدواریم که در چند ماه آینده شاهد اخبار خوبی در خصوص نتایج محسوس این اقدامات باشیم. لازم به تأکید است که این اقدامات نباید صرفاً در حد کلام و شعار باقی بمانند، چرا که میزان فرونشست و نتایج هرگونه اقدامی به طور دقیق قابل اندازه‌گیری خواهد بود.»
بیت‌الهی در پایان با تأکید بر فوریت اتخاذ راهکارهای جدی گفت: «ما امیدواریم که در این شرایط بحرانی، راهکارهای جدی و مؤثری برای کاهش خطر فرونشست به سرعت اجرایی شود. متأسفانه، پدیده فرونشست اکنون از شرایط بحرانی نیز عبور کرده است و اگر بیش از این تأخیر کنیم، دیگر فرصتی برای جبران باقی نخواهد ماند.»/آسیانیوز
دیدگاه خود را بنویسید