حسین صالحی 

روزنامه آسیا-همان‌طور که در بخش نخست مقاله عنوان شد، ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی منحصربه‌فرد خود جایگاهی بی‌بدیل در شبکه ترانزیتی جهان دارد و به‌عنوان نقطه تلاقی دو ابتکار مهم حمل‌ونقل یعنی کریدور بین‌المللی شمال ـ جنوب (INSTC) و کریدور اروپا ـ قفقاز ـآسیا (TRACECA) ایفای نقش کند. در شماره پیشین به بررسی کریدور بین‌المللی شمال ـ جنوب پرداختیم و در این شماره از اهمیت کریدور اروپا ـ قفقاز ـ آسیا خواهیم گفت.

کریدور حمل‌ونقل اروپا ـ قفقاز ـ آسیا (TRACECA)

کریدور بین‌المللی اروپا ـ قفقاز ـ آسیا که به اختصار تراسیکا (TRACECA) نامیده می‌شود، یکی از مهم‌ترین پروژه‌های حمل‌ونقل و ترانزیت چندوجهی در منطقه اوراسیا به شمار می‌رود. این کریدور خطی، ایمن، سریع و استراتژیک است که از قلب اروپای شرقی آغاز شده و تا عمق آسیای مرکزی امتداد دارد. هدف اصلی این طرح، ایجاد پلی مطمئن برای پیوند مستقیم میان بازارهای اروپا و آسیا و کاهش وابستگی به مسیرهای سنتی نظیر کانال سوئز یا مسیرهای شمالی روسیه است.پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، کشورهای تازه استقلال‌یافته شرق اروپا و قفقاز با معضل بزرگی مواجه شدند: این کشورها در هیچ یک از کنوانسیون‌ها و پیمان‌های تجاری بین‌المللی عضویت نداشتند و همین موضوع موجب بروز مشکلات جدی در تعاملات آنها با شرکای اروپایی و آسیایی شد. 

برای حل این بحران، در ماه می ۱۹۹۲ اتحادیه اروپا به همراه ۱۲ کشور منطقه (از جمله گرجستان، ارمنستان، آذربایجان، قزاقستان و قرقیزستان) تصمیم به ایجاد کریدور تراسیکا گرفتند.در ادامه، قرارداد همکاری رسمی بین اتحادیه اروپا و تراسیکا به امضا رسید و از همان زمان، این ابتکار به‌عنوان یک پروژه مشترک منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای تسهیل جریان بار از آسیای مرکزی تا دریای سیاه تعریف شد. هدف اصلی، برقراری پیوستگی اقتصادی و تجاری میان سه حوزه کلیدی یعنی دریای سیاه، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی بود.

  • ساختار و مسیر شاخه جنوبی تراسیکا

مسیر اصلی تراسیکا به‌ویژه شاخه جنوبی آن، یک شبکه چندوجهی (دریایی–زمینی–ریلی) است که نقاط استراتژیک متعددی را به یکدیگر متصل می‌کند:

_ شروع از اروپای شرقی شامل بلغارستان، رومانی و اوکراین.

_ ورود به دریای سیاه و دسترسی به بنادر مهم پوتی و باتومی در گرجستان.

_ عبور از شبکه حمل‌ونقل زمینی قفقاز و اتصال به ترکیه.

_ ورود به جمهوری آذربایجان از مسیر دریای خزر.

_ امتداد به آسیای مرکزی از طریق ترکمنستان و قزاقستان و پیوستگی به شبکه ریلی منطقه.

این مسیر به‌نوعی یک پل ارتباطی میان شرق و غرب است که علاوه بر تسهیل تبادل کالا، از منظر امنیتی و اقتصادی نیز گزینه‌ای مطمئن‌تر نسبت به برخی مسیرهای پرخطر دریایی محسوب می‌شود.

  • نقش و جایگاه ایران در تراسیکا

ایران در سال ۲۰۰۹ به‌عنوان سیزدهمین عضو به تراسیکا پیوست. شاخه جنوبی این کریدور از خاک ایران عبور می‌کند و ظرفیت بالایی برای ارتقای موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک کشور دارد. با این حال، به دلیل تحریم‌های اقتصادی تحمیل‌شده از سوی آمریکا، در سال‌های اخیر امکان بهره‌برداری کامل ایران از این کریدور به‌ویژه در بخش دریای خزر محدود شده است.با وجود این محدودیت‌ها، تحرکات دیپلماتیک جدید نشانه‌های مثبتی دارد. به‌عنوان نمونه، در نشست سال گذشته، مهدی صفری جانشین وزیر امور خارجه ایران با دبیرکل تراسیکا دیدار کرد که نتیجه آن امیدواری نسبت به کاهش محدودیت‌ها و افزایش نقش ایران در این مسیر حیاتی است.

علاوه بر این، همزمانی عضویت ارمنستان و جمهوری آذربایجان در تراسیکا و امضای توافق صلح اخیر میان این دو کشور، چشم‌انداز مثبتی برای افزایش همکاری‌های اقتصادی و کاهش تنش‌های ژئوپلیتیکی در نزدیکی مرزهای ایران ایجاد کرده است.

  • مزایای استفاده از کریدور تراسیکا

۱. دسترسی مستقیم به بازارهای اروپا

کریدور تراسیکا به شرکت‌های ایرانی و منطقه‌ای امکان می‌دهد تا کالاهای خود را به‌طور مستقیم و بدون واسطه به بازارهای اروپایی منتقل کنند. این موضوع راندمان تجارت را افزایش داده و سودآوری بالاتری برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان فراهم می‌سازد.

۲. کاهش هزینه و زمان حمل‌ونقل

طراحی این کریدور بر اساس اصول مهندسی پیشرفته راه‌سازی انجام شده و کوتاه‌ترین و ایمن‌ترین مسیرها انتخاب گردیده است. همین امر منجر به افزایش سرعت جابه‌جایی بار، کاهش هزینه‌های عملیاتی و همچنین کاهش احتمال خسارت‌های ناشی از حوادث می‌شود. برای نمونه، در برخی بخش‌ها زمان ترانزیت کالا از آسیای مرکزی به اروپا تا ۴۰ درصد کمتر از مسیرهای سنتی برآورد شده است.

۳. انعطاف‌پذیری بالا در انتخاب مسیر

وجود انشعابات مختلف در تراسیکا این امکان را به صاحبان کالا می‌دهد که بر اساس نیاز خود بهترین مسیر عبوری را انتخاب کنند. این ویژگی برای فورواردرها (Forwarders) و شرکت‌های بین‌المللی حمل‌ونقل که در مسیرهای کلیدی دارای نماینده یا ایجنت هستند، یک مزیت جدی محسوب می‌شود.

۴. تنوع در روش‌های پرداخت کرایه حمل

به دلیل گستردگی مسیر، شرکت‌ها می‌توانند هزینه‌های حمل را در نقاط مختلف این کریدور تسویه کنند. به‌عنوان مثال، اگر شرکتی در ایران امکان پرداخت نداشته باشد، می‌تواند در یکی از ایستگاه‌های بین‌راهی یا توسط نمایندگان خود در کشورهای عضو مبلغ مورد نظر را پرداخت کند. این انعطاف مالی، یکی از مزایای مهم تراسیکا در مقایسه با سایر کریدورهاست.

  • فرصت‌های ایران در چارچوب تراسیکا

_ اتصال ریلی به اروپا: یکی از اهداف مهم راه‌آهن ایران طی سال‌های اخیر، اتصال مستقیم شبکه ریلی کشور به اروپا بوده است. عضویت در تراسیکا می‌تواند این هدف را از طریق توافقات تعرفه‌ای و مسیرهای مشترک محقق کند.

_ افزایش همکاری با شرکای منطقه‌ای: کشورهای عضو تراسیکا مانند قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ازبکستان و ارمنستان، از شرکای مهم تجاری ایران محسوب می‌شوند. فعال‌سازی شاخه جنوبی تراسیکا می‌تواند به رشد چشمگیر حجم مبادلات با این کشورها کمک کند.

_ کاهش ریسک‌های ژئوپلیتیکی: حضور همزمان ایران، ارمنستان و آذربایجان در این کریدور و تلاش برای همکاری مشترک، می‌تواند سطح تنش‌ها در قفقاز جنوبی را کاهش داده و مسیرهای ترانزیتی ایران را امن‌تر سازد.

کریدور بین‌المللی تراسیکا (TRACECA) یکی از مهم‌ترین شاهراه‌های تجاری جهان است که با هدف پیوند دادن اروپا، قفقاز و آسیای مرکزی شکل گرفته و امروز به‌عنوان رقیبی جدی برای مسیرهای سنتی شناخته می‌شود. شاخه جنوبی این کریدور که از ایران عبور می‌کند، فرصتی استثنایی برای کشور به شمار می‌رود تا علاوه بر تقویت موقعیت ژئوپلیتیکی خود، نقش پررنگ‌تری در زنجیره ترانزیت جهانی ایفا کند. با توجه به کاهش زمان و هزینه حمل‌ونقل، دسترسی مستقیم به بازارهای اروپا، انعطاف‌پذیری بالا و ظرفیت جذب سرمایه‌گذاری، تراسیکا می‌تواند به‌طور جدی جایگاه ایران را در اقتصاد منطقه‌ای ارتقا دهد. البته رفع موانعی چون تحریم‌ها، ناهماهنگی‌های حقوقی و تعرفه‌ای، و تکمیل زیرساخت‌های داخلی شرط اساسی برای بهره‌برداری کامل از این فرصت است./آسیانیوز