حسین صالحی
روزنامه آسیا-در دنیای پرشتاب امروز، مسیرهای ترانزیتی تنها خطوط ساده حمل‌ونقل کالا نیستند، بلکه شریان‌های حیاتی اقتصاد جهانی و ابزارهای قدرت ژئوپلیتیک به شمار می‌آیند. رقابت کشورها بر سر طراحی و کنترل کریدورهای بین‌المللی، نشان‌دهنده‌ی جایگاه راهبردی این مسیرها در شکل‌دهی به آینده تجارت و سیاست است. کریدورها با کوتاه‌کردن زمان و هزینه حمل‌ونقل، بهبود دسترسی به بازارها و ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری، نقشی اساسی در زنجیره تأمین جهانی ایفا می‌کنند و هر کشوری که در این شاهراه‌ها قرار گیرد، عملاً بخشی از «معماری اقتصادی جهان» را در اختیار خواهد داشت.
در این میان، ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی منحصربه‌فرد خود جایگاهی بی‌بدیل در شبکه ترانزیتی جهان دارد. قرار گرفتن در چهارراه ارتباطی شرق و غرب، شمال و جنوب، سبب شده ایران نه تنها مسیر طبیعی برای اتصال هند، روسیه، اروپا و آسیای مرکزی باشد، بلکه به‌عنوان نقطه تلاقی دو ابتکار مهم حمل‌ونقل یعنی کریدور بین‌المللی شمال ـ جنوب (INSTC) و کریدور اروپا ـ قفقاز ـ آسیا (TRACECA) ایفای نقش کند. این موقعیت به ایران این امکان را می‌دهد که با توسعه زیرساخت‌ها و دیپلماسی اقتصادی هوشمندانه، خود را به هاب اصلی ترانزیت منطقه‌ای و جهانی تبدیل کرده و سهمی تعیین‌کننده در معادلات انرژی، تجارت و حتی امنیت بین‌المللی داشته باشد.
کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال ـ جنوب (INSTC)
کریدور بین‌المللی شمال ـ جنوب یا INSTC یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های ترانزیتی قرن حاضر است که به‌عنوان حلقه‌ای پرظرفیت میان هند، ایران، روسیه، اروپا و آسیای مرکزی تعریف می‌شود. این مسیر چندوجهی، ترکیبی از حمل‌ونقل دریایی، ریلی و جاده‌ای است که علاوه بر تغییر نقشه لجستیک بین‌المللی، موقعیت ایران را به‌عنوان مرکز ثقل ترانزیت منطقه بیش از هر زمان دیگری پررنگ کرده است. ایده اولیه این کریدور در سال ۲۰۰۰ توسط سه کشور ایران، روسیه و هند شکل گرفت. اما امروز، دامنه این ابتکار فراتر رفته و کشورهایی همچون آذربایجان، ارمنستان، قزاقستان، ترکمنستان، بلاروس و حتی بازیگران فرامنطقه‌ای نیز به زنجیره آن پیوسته‌اند.
- مسیر و ساختار اصلی INSTC
کریدور شمال ـ جنوب از بندر بمبئی در هند آغاز می‌شود. کالاها از این نقطه به بنادر جنوبی ایران یعنی بندرعباس یا چابهار منتقل شده و سپس از طریق شبکه جاده‌ای و ریلی ایران به تهران، رشت و مرز آستارا در شمال کشور می‌رسند. از اینجا، محموله‌ها وارد آذربایجان و سپس روسیه شده و به شهرهایی چون مسکو و آستاراخان منتقل می‌گردند. در نهایت، از طریق خطوط ریلی روسیه و مسیرهای دریایی دریای خزر، کالاها به اروپا و بازارهای آسیای مرکزی توزیع می‌شوند.
این مسیر با طول تقریبی ۸۵۰۰ کیلومتر، به‌عنوان یک مسیر چندوجهی، امکان ترکیب حمل‌ونقل دریایی، زمینی و ریلی را فراهم می‌آورد. همین ویژگی تنوع و انعطاف‌پذیری بالایی به آن داده و ریسک وابستگی به یک مسیر خاص را کاهش می‌دهد. چابهار در این میان جایگاهی ویژه دارد. توسعه این بندر که قابلیت پذیرش کشتی‌های سایز بالا را داراست، امکان ایجاد یک مسیر قدرتمند جایگزین برای بندرعباس را فراهم کرده و به‌طور مستقیم به شبکه ریلی شرقی ـ غربی کشور متصل می‌شود.
همچنین خط ریلی قزاقستان ـ ترکمنستان ـ ایران با طول ۶۷۷ کیلومتر، آسیای مرکزی را به سواحل جنوبی ایران و خلیج فارس پیوند می‌زند. این خط ظرفیت بالایی برای توسعه ترانزیت ریلی و صادرات به بازارهای بین‌المللی دارد.
- مزایای استثنایی INSTC
۱. کاهش چشمگیر هزینه و زمان حمل‌ونقل
یکی از مهم‌ترین مزیت‌های INSTC کاهش زمان و هزینه است. مسیر سنتی ترانزیت کالا از هند به روسیه و اروپا، یعنی کانال سوئز، به‌طور متوسط بین ۴۰ تا ۶۰ روز زمان می‌برد. اما با استفاده از INSTC این زمان به کمتر از ۲۰ روز کاهش یافته است. برآوردها نشان می‌دهد هزینه حمل نیز ۳۰ تا ۴۰ درصد کمتر از مسیر سوئز خواهد بود. این صرفه‌جویی نه تنها برای صادرکنندگان و واردکنندگان سودآور است، بلکه رقابت‌پذیری منطقه را نیز افزایش می‌دهد.
۲. فرصت‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی برای ایران
ایران به دلیل موقعیت مرکزی خود، به هاب اصلی این کریدور بدل می‌شود. دسترسی همزمان به خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر، جایگاه ایران را در زنجیره لجستیک جهانی تثبیت کرده است. شرکت‌های ایرانی از جمله نیلگون سیر ایرانیان با شبکه‌ای گسترده از بنادر جنوبی تا خطوط ریلی شمالی، توانسته‌اند نقش کلیدی در ارائه خدمات ترانزیتی سریع و مطمئن ایفا کنند.
۳. تنوع مسیر و کاهش ریسک ژئوپلیتیکی
وجود مسیرهای جایگزین از طریق ایران، آذربایجان، دریای خزر، ارمنستان، قزاقستان و ترکمنستان، انعطاف‌پذیری و ایمنی این کریدور را در برابر بحران‌های منطقه‌ای و بین‌المللی افزایش می‌دهد.
۴. جذب سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌ها
اجرای INSTC بستری مناسب برای توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی، بندری و جاده‌ای در ایران و منطقه فراهم کرده است. این روند به رشد اشتغال، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی و رونق صنایع وابسته کمک می‌کند.
۵. ارتقای لجستیک حرفه‌ای ایران
شرکت‌های تخصصی حمل‌ونقل با ارائه خدمات استاندارد و حرفه‌ای می‌توانند نقشی تعیین‌کننده در جهش صادرات غیرنفتی ایران ایفا کنند.
- چالش‌های اجرایی
با وجود ظرفیت‌های گسترده، INSTC با موانعی نیز روبه‌روست:
_ تکمیل نشدن برخی زیرساخت‌ها مانند خط ریلی قزوین ـ رشت ـ آستارا.
_ محدودیت‌های مالی و دشواری جذب سرمایه خارجی به‌ویژه به دلیل تحریم‌ها.
_ رقابت کریدورهای جایگزین همچون مسیر ترکیه ـ آذربایجان یا پروژه‌های چین (Belt and Road).
_ ناهماهنگی استانداردهای حقوقی، گمرکی و حمل‌ونقل بین کشورهای مسیر.
_ چالش‌های ژئوپلیتیک منطقه‌ای و بین‌المللی.
- فرصت‌های اقتصادی و صادراتی برای ایران
با تکمیل این کریدور، ایران می‌تواند به هاب صادرات مجدد (Re-export Hub) بدل شود و علاوه بر افزایش درآمدهای ترانزیتی، فرصت‌های متنوعی در حوزه بیمه، خدمات لجستیکی، انبارداری، حمل‌ونقل ریلی و بندری ایجاد کند. همچنین، با توسعه بنادر چندمنظوره و فعال‌سازی مناطق آزاد، زمینه برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه خدمات فنی–مهندسی فراهم خواهد شد.
کریدور بین‌المللی شمال ـ جنوب (INSTC) نه تنها یک مسیر حمل‌ونقلی ساده نیست، بلکه پروژه‌ای راهبردی است که می‌تواند ساختار تجارت جهانی را متحول سازد. کاهش زمان ترانزیت به میزان حدود ۲۰ روز نسبت به مسیر کانال سوئز، صرفه‌جویی ۳۰ تا ۴۰ درصدی در هزینه‌ها، تنوع مسیر و فرصت‌های اقتصادی گسترده، INSTC را به یک شاهراه حیاتی در اتصال آسیا و اروپا بدل کرده است.برای ایران، این پروژه فرصتی تاریخی جهت تثبیت جایگاه به‌عنوان مرکز ثقل ترانزیت منطقه‌ای و بین‌المللی است. اما تحقق کامل این مزایا نیازمند تکمیل زیرساخت‌های داخلی، رفع موانع حقوقی و مالی و مقابله هوشمندانه با رقابت‌های ژئوپلیتیکی خواهد بود. در این میان، نقش شرکت‌های ایرانی در ارائه خدمات لجستیک حرفه‌ای و برندسازی در سطح منطقه‌ای، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
(پایان بخش نخست)
آسیانیوز
دیدگاه خود را بنویسید