روزنامه آسیا-ایران در ۵۰ سال اخیر شاهد از بین رفتن غم‌انگیز ۳۵ هزار رشته قنات از مجموع ۷۰ هزار رشته بوده است که این خسارت عمدتاً ناشی از تغییرات اقلیمی، حفر بی‌رویه چاه‌ها و تجاوز به حریم قنات‌ها بوده است. در حالی که ۳۴ هزار رشته قنات باقی مانده همچنان ایران را در صدر کشورهای برخوردار از این میراث کهن قرار داده، متخصصان هشدار می‌دهند که قنات‌های ایران بیش از آنکه در معرض فرونشست باشند، دچار فروچاله‌های ویرانگر شده‌اند.
به گزارش ایلنا، پدیده خشکسالی و فرونشست زمین به یک تهدید بزرگ و فراگیر برای ایران تبدیل شده است؛ خطری که همچون غولی بی‌رحم، هر لحظه امکان بلعیدن بخش‌های بیشتری از سرزمین را دارد. با وجود این وضعیت بحرانی، به نظر می‌رسد که مسئولان ذی‌ربط هنوز نتوانسته‌اند به طور موثر از الگوهای موفق و کارآمد مدیریت منابع آب که در گذشته در ایران وجود داشته است، بهره‌برداری کنند.
بر اساس این گزارش، در بازه زمانی بین سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۵ خورشیدی، دست کم ۵۰ هزار حلقه چاه آب در نقاط مختلف ایران حفر شده است. این روند با شتاب بیشتری ادامه یافت و از سال ۱۳۵۵ تا دهه ۱۳۶۰، تعداد چاه‌های حفر شده به دو برابر این میزان رسید. در این میان، با پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی به دلیل برداشت بی‌رویه از طریق این چاه‌ها، تعداد بیشتری از قنات‌های سنتی و حیاتی کشور به تدریج خشک و از کار افتاده‌اند.
متخصصان حوزه قنات بر این باورند که تاریخچه ایجاد و بهره‌برداری از کاریزها و قنات‌های ایران به حدود ۳ هزار سال پیش باز می‌گردد. گواه این قدمت طولانی، آثار و بقایای قنات‌های کهن است که در داخل قلعه‌های باستانی و مناطق مسکونی قدیمی در سراسر کشور به چشم می‌خورد. با وجود این میراث ارزشمند و دانش بومی دقیق و مهندسی شده که متناسب با اقلیم خشک و نیمه‌خشک ایران توسعه یافته بود، کشور هنوز نتوانسته است به طور کامل از این الگو در مدیریت منابع آب خود بهره بگیرد و از مزایای پایداری آن استفاده کند.
محمد برشان، مدیر مرکز قنات استان کرمان، با تکیه بر مطالعات و تحقیقات گسترده خود در زمینه قنات‌های ایران، معتقد است که در طول ۳۰ قرن گذشته، قنات‌ها نه تنها بخش عمده‌ای از نیازهای آبی کشور را تامین می‌کردند، بلکه همواره به عنوان عاملی اساسی در حفظ تعادل بیلان آبی در سفره‌های آب زیرزمینی عمل کرده و هیچگاه این موازنه طبیعی را برهم نزده‌اند. در حقیقت، نوسانات طبیعی در میزان آبدهی قنات‌ها در دوره‌های پرآبی و خشکسالی، نقش کلیدی در حفظ این توازن پایدار ایفا می‌کرده است.
حریم‌شکنی؛ بزرگترین تهدید برای قنات‌های ایران
محمد برشان، مدیر مرکز قنات استان کرمان، با استناد به پژوهش‌های گسترده‌ای که در زمینه قنات‌های کشور انجام داده است، به عوامل اصلی نابودی این سازه‌های حیاتی در طول ۵۰ سال اخیر اشاره می‌کند. وی یادآور می‌شود که حدود نیم قرن پیش، ایران دارای دست کم ۷۰ هزار رشته قنات فعال بوده است. متأسفانه، در حال حاضر، از این تعداد تنها حدود ۳۴ هزار رشته قنات باقی مانده است.
برشان با تأکید بر جایگاه ایران به عنوان کشوری با بیشترین تعداد قنات در جهان، خاطرنشان می‌کند که کشور عمان با داشتن حدود ۳ هزار رشته قنات، در رتبه دوم این فهرست قرار می‌گیرد. با این حال، او تصریح می‌کند که با وجود داشتن تعداد قنات‌های بسیار کمتر (حدود ۱۲ برابر کمتر از ایران)، عمان در زمینه احیا و بهره‌برداری از قنات‌ها به منظور توسعه گردشگری، در سطح جهانی پیشرو و در رتبه نخست قرار دارد.
مدیر مرکز قنات استان کرمان، دلیل موفقیت عمان در حفظ و احیای قنات‌های خود را در چند عامل کلیدی می‌داند. به گفته وی، دولت عمان در امور مربوط به قنات‌ها هیچ گونه دخالت مستقیم نداشته است. همچنین، این کشور از حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق که به منابع آبی قنات‌ها آسیب می‌رساند، جلوگیری کرده و به طور جدی حریم قانونی قنات‌ها را حفظ کرده است.
در مقابل، برشان با ابراز تأسف، یکی از بزرگترین مشکلات ایران در زمینه حفاظت از قنات‌ها را عدم رعایت و حفظ حریم آن‌ها عنوان می‌کند. وی در گفت‌وگو با ایلنا اظهار می‌دارد که متأسفانه، حریم قنات‌های ایرانی در سراسر کشور مورد تعرض و دستبرد مسئولان دولتی، شرکت‌های مختلف و افراد ذینفع قرار گرفته است.
در ادامه، برشان به توزیع جغرافیایی قنات‌ها در ایران اشاره می‌کند و می‌گوید که استان خراسان جنوبی با دارا بودن حدود ۶ هزار رشته قنات، در رتبه نخست استان‌های کشور از این نظر قرار دارد. پس از آن، استان خراسان رضوی در رتبه دوم و استان‌های یزد، سمنان، اصفهان، کرمان، بلوچستان و فارس در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. در مقابل، استان‌های خوزستان و ایلام کمترین تعداد قنات‌های کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
قنات، فراتر از یک منبع آب؛ نابودی یک فرهنگ کهن
این متخصص برجسته قنات‌های ایرانی بر این باور است که از بین رفتن این سازه‌های آبی سنتی، صرفاً به معنای نابودی یک شیوه استحصال آب یا یک نوع خاص از بهره‌برداری از منابع آب نیست، بلکه در واقع، به منزله نابودی و محو شدن یک فرهنگ غنی و دیرینه است. وی تأکید می‌کند که برای نجات قنات‌های باقی مانده از خطر نابودی و یافتن راهکارهایی برای احیای قنات‌های متروکه، مشارکت فعال و گسترده مردم امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
ایران به عنوان خاستگاه عجیب‌ترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قنات‌ها در جهان شناخته می‌شود. همین ویژگی‌های منحصر به فرد سبب شد تا سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در سال ۱۳۹۵، تعداد ۱۱ قنات ایرانی را به عنوان شاهکاری از مهندسی در مدیریت منابع آب در فهرست میراث جهانی خود به ثبت برساند. این قنات‌ها، بیستمین اثر جهانی ایران به شمار می‌روند که نشان از اهمیت تاریخی و فرهنگی آن‌ها دارد.
محمد برشان در ادامه سخنان خود می‌گوید: «قنات‌های ایران بیش از آنکه موضوعی صرفاً مربوط به جغرافیای ایران باشند، عمیقاً با تاریخ و میراث فرهنگی این سرزمین گره خورده‌اند. بنابراین، هر آنچه که به تاریخ و فرهنگ ما تعلق دارد، باید با جدیت حفظ و حراست شود.»
وی با اشاره به وضعیت قنات‌های ایرانی که در نیم قرن اخیر از بین رفته‌اند، می‌افزاید: «در گام نخست برای حفاظت از این میراث ارزشمند، لازم است یک آسیب‌شناسی دقیق و جامع صورت بگیرد. چرا که هر قنات در مناطق مختلف کشور، به لحاظ نوع زمین، ساختار خاک، شیب زمین، میزان آورده‌های آبی و منبع تأمین آب، ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد و با دیگر قنات‌ها متفاوت است.»
این متخصص قنات تأکید می‌کند: «در حال حاضر، چند نوع اصلی قنات در ایران وجود دارد که شامل قنات‌های دشتی، کوهستانی، رودخانه‌ای و قنات‌های ترکیبی از این سه نوع می‌شود. بر این اساس، هر قنات نیازمند یک رویکرد آسیب‌شناسی خاص خود است.» وی با این حال خاطرنشان می‌کند که در شرایط فعلی، عوامل متعددی سبب خشکیدگی قنات‌ها می‌شوند که مهم‌ترین آن‌ها تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های متمادی است. پس از آن، حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و عدم رسیدگی و نگهداری مناسب از قنات‌های موجود نیز از دیگر عوامل مؤثر در این زمینه به شمار می‌روند.
هر قنات یک موجود زنده در معرض مرگ
او در پاسخ به این پرسش که هم‌اکنون وضعیت قنات‌های ایران به‌چه صورت است؟ ادامه داد: نمی‌توان پیش‌بینی و مقایسه کرد که قنات‌ها در چه شرایط مشخصی به‌سر می‌برند چراکه هیچ قناتی را نمی‌توان با قنات دیگر مقایسه کرد. قنات همانند یک موجود زنده است، مثل انسان. وقتی یک قنات خشک می‌شود گواهی فوت برای آن صادر می‌شود. بنابراین نمی‌توان با قاطعیت اعلام کرد که کدام قنات‌ها از چه مشکلاتی برخوردارند. چراکه در مرحله اول باید آسیب‌شناسی صورت بگیرد، شرایط منطقه‌ای ارزیابی شود و بعد از به ارائه راه‌حل پرداخت.
برشان با اشاره به مسئولیت قانونی وزارت نیرو در قبال آب، می‌افزاید: «طبق قانون اساسی، وزارت نیرو متولی اصلی آب در کشور است. اما متأسفانه، در عمل شاهد ایفای نقش مسئولانه و موثری از سوی این نهاد در زمینه قنات‌ها نیستیم. از این رو، تقاضای ما از دولت این است که در موضوع قنات‌ها دخالت و سرمایه‌گذاری مستقیم انجام ندهد. تجربه نشان داده است که پروژه‌هایی مانند جابجایی قنات‌ها آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این میراث ارزشمند وارد کرده است؛ آسیب‌هایی که تاریخ هرگز ما را به خاطر آن نخواهد بخشید. در مقابل، این مشارکت فعال و دلسوزانه مردم است که می‌تواند قنات‌های ایران را حفظ و احیا کند.»
در پاسخ به این سوال که در شرایط فعلی چگونه می‌توان به احیای قنات‌های ایران پرداخت، برشان بر یک نکته حیاتی تأکید می‌کند: «قنات‌های ایران بیش از آنکه در معرض خطر فرونشست زمین باشند، دچار پدیده فروچاله شده‌اند. فرونشست، به تعبیری، مرگ تدریجی زمین است. بنابراین، در شرایطی که قنات‌ها با کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی و حفر بی‌رویه چاه‌های آب مواجه هستند، لازم است که بیش از پیش مورد حفاظت و نگهداری قرار بگیرند. قنات‌های ایرانی، یک الگوی دیرینه و تاریخی در مدیریت هوشمندانه و مهندسی دقیق آب به شمار می‌روند و با توجه به هزینه‌های بسیار بالای حفر مجدد آن‌ها، حفظ همین تعداد قنات باقی مانده، یک ضرورت است.»/آسیانیوز
دیدگاه خود را بنویسید