روزنامه آسیا-تاریخ‌نگاری یکی از وجوه مهم تمدن‌های جهانی است. در تاریخ‌نگاری احوالات و نوع زندگی گذشتگان از زوایای مختلف خصوصا از منظر اجتماعی و سیاسی مورد توصیف قرار گرفته و ثبت شده است. در ایران باستان شاهان بر پایه قدرتی که در خود می‌دیده‌اند، به‌طور مستقیم در تاریخ‌نگاری‌های زمان خود نقش داشته‌اند. از این‌رو وقایع مهم زمانه و یا تفسیر، ذهنیت یا اعتقاد خود را در قالب نگاره و کتیبه و یا هر دو ثبت می‌کردند و برای آن‌که از گزند آسیب‌ها و حوادث دور بمانند، به ساخت آن‌ها در سینه کوه‌ها یا اماکن مورد حفاظت اقدام می‌کردند. در این یادداشت از آنجا که در نظر است به یکی از مهمترین کتیبه‌های حال حاضر هخامنشی بپردازیم، لذا ابتدا اطلاعاتی در خصوص موقعیت جغرافیائی محل نقش شدن این اثرمهم تاریخی ارائه می‌گردد.
شهر وان؛ شهری باستانی
شهر وان در شرق کشور ترکیه یکی از شهرهای باستانی است که طی قرون مختلف و به‌واسطه محل ژئوپولیتیکش از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است. مردم این شهر به زبان کردی تکلم می‌کنند و جمعیتی بالغ بر ششصد هزار نفر را در خود جای داده است. شهر وان در گذشته محل زندگی ارمنیان بوده است.
قدمت این شهر به یونان باستان بازمی‌گردد و معروفیت آن به‌خاطر دریاچه زیبای آن به‌عنوان بزرگترین دریاچه ترکیه است که املاح آن اغلب به رنگ سبز سیر دیده می‌شود. دریاچه وان پس از دریاچه ارومیه (قبل از خشکسالی) بزرگترین دریاچه خاورمیانه است. این شهر از اولین و قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های انسان است که در هزاره اول با نام توشپا و به‌عنوان پایتخت پادشاهی اورارتو در عصر آهن محسوب شده و بعدها به‌عنوان پایتخت پادشاهی ارمنی و با نام واسپوراکان شناخته شد.
این منطقه یکی از محل‌های درگیری عثمانی‌ها و روس‌ها در جنگ‌های استراتژیک در جنگ جهانی اول بود. پس از جنگ، وان به ترکیه الحاق شد و شهر جدیدی در ضلع شرقی ارگ باستانی بازسازی گردید.
بنای باشکوه قلعه وان
این قلعه در غرب شهر وان و در شرق دریاچه وان قرار دارد و از استحکامات شهر باستانی توشپا پایتخت پادشاهی اورارتو در قرن 9 میلادی بوده که با سنگ‌های بزرگ و دیوار‌های بلند از شهر باستانی محافظت می‌کرده است. این بنای سنگی باشکوه بین قرن 7 تا 9 میلادی بنا شده و دارای چهل برج مختلف بوده است که طی زمان از بین رفته‌اند.
قلعه وان در گذر زمان به حکومت‌های مختلف تعلق داشته است و پادشاهی‌های گوناگون همچون اورارتو، ارمنیان، هخامنشیان، پارسیان، ساسانیان، سلجوقیان، مادها، اشکانیان، رومی‌ها، بیزانس، اعراب، روس‌ها، صفوی و افشاریه از آن استفاده کرده‌اند. عمده کار این قلعه محافظت از شهر اصلی و مرکز دیده‌بانی بوده است و در نوع خود بزرگترین و معروفترین قلعه برجای‌مانده از دوران اورارتوها است.
کتیبه وان؛ کتیبه‌ای خاص
قلعه وان تقریبا شرقی ـ غربی می‌باشد و در ضلع جنوبی قلعه کتیبه‌ای باشکوه خودنمایی می‌کند که در فاصله بیست متری از سطح زمین و در ابعاد حدودی چهار متر در پنج متر دیده می‌شود. این کتیبه در زمان تسلط هخامنشیان بر این قلعه توسط داریوش بزرگ قاب‌بندی و آماده حک گردید و صخره برآمده به‌طور واضح برای ایجاد یک سنگ‌نوشته تراش خورده است، اما این‌که چرا متنی در زمان داریوش بر آن نوشته نشده است، همچنان مجهول است. سال‌ها بعد اما متن این کتیبه توسط فرزندش خشایارشا حکاکی گردید. این حکاکی طبق تحقیقات به‌عمل‌آمده احتمالا در سال481 پیش از میلاد و در هنگام لشگرکشی او به یونان صورت پذیرفته است، یعنی چیزی حدود بیست و پنج قرن قبل (دو هزار و پانصد سال پیش).
بر طبق شواهد، محققین و پژوهشگران از وجود چنین کتیبه‌ای اطلاع داشته‌اند، لیکن از محل دقیق آن اطلاعی نداشته‌اند. اوژن بورنوف شرق‌شناس به‌نام فرانسوی که با زبان نگارش پارسی باستان و الفبای آن و خط میخی آشنا بوده، سهم مهمی در خوانش این کتیبه در سال 1836 میلادی (یکصد و هشتاد و نه سال پیش) داشته است. به نظر نقاشی‌های کشیده‌شده از این کتیبه نقش اصلی را در خوانش و کار بر روی آن داشته است. عده‌ای نیز نقل کرده‌اند که در قرن نوزده میلادی پژوهشگران اروپایی برای اولین بار این کتیبه را یافتند. رولند گراب کنت، محقق آمریکایی در زمینه مطالعات هندواروپایی‌شناسی و پژوهشگر ممتاز زبان فارسی باستان در سال 1908 میلادی برابر با 1286 شمسی (یکصد و هجده سال پیش) بر اساس طرحی که به‌طور دقیق معلوم نیست چگونه تهیه شده است، این کتیبه را خوانده و ترجمه کرده است. البته بر طبق نظریه‌هایی از طناب و نردبان جهت یادداشت‌برداری از این کتیبه اقدام شده است که با توجه به امکانات آن موقع پربیراه نیست.
این کتیبه توسط زوج جهانگرد ایرانی خانم و آقای قیدی (محمود قیدی و معصومه امیری مقدم) در سال1386 بازکشف گردید. ایشان که برای سفری هشتصد روزه به منظور معرفی فرهنگ ایران اقدام کرده بودند که پس از تهیه عکس و فیلم از این کتیبه و ارسال آن‌ها برای متخصصین تائیدیه آن را دریافت نمودند. پائین کتیبه به نظر راه‌پله‌ای برای عبور و مرور سازندگان کتیبه تا پائین ساخته شده که پس از اتمام آن و برای حفظ و جلوگیری از آسیب احتمالی به کتیبه تخریب شده است.
توضیح عکس: رد راه‌پله‌هایی که به نظر بعد از حک کتیبه برای محافظت از آن تخریب شده است.
خاص‌ترین کتیبه باستانی
این کتیبه به همراه کتیبه‌های سوئز از معدود کتیبه‌های هخامشیان در بیرون از مرزهای کنونی ایران است، ولی با توجه این‌که کتیبه‌های سوئز در موزه لوور است، کتیبه وان تنها کتیبه‌ای است که علیرغم گذشت قرن‌ها در خارج از مرزهای کنونی ایران در محل اصلی خود جای دارد و از این جهت خاص‌ترین کتیبه باستانی است.
متن کتیبه
نوشته‌های کتیبه در سه ستون و در بیست و هفت سطر و به سه زبان زنده زمان خود از چپ به راست نگاشته شده است. زبان‌های به‌کار رفته در کتیبه وان شامل پارسی باستان، ایلامی و اَکَدی می‌باشد.
لازم است به این نکته اشاره شود که زبان اَکَدی یک زبان از مجموعه بزرگ زبان‌های آفریقایی ـ آسیایی است که از هزاره سوم پیش از میلاد در میانرودان (بین‌النهرین) بین آشوریان و بابلیان رایج بوده است. این زبان اولین زبان سامی (یا سِمیتی که یکی از زیرشاخه‌های خانواده زبان‌های آفریقایی ـ آسیایی است و ریشه آن‌ها به غرب آسیا بازمی‌گردد) می‌باشد.
در بیشتر کتیبه‌ها (منهای چند کتیبه از جمله کتیبه دیوان در تخت جمشید) خشایارشا فرموده‌های پدر خویش را تکرار نموده، البته در تعدادی پس از متن‌های تکراری به تمجید از پدرش پرداخته و در انتها از خداوند طلب حمایت و مساعدت نموده است.
ترجمه فارسی از متن پارسی باستان
اهورامزدا خدایی است بزرگ
خدای خدایان که زمین را آفرید
آسمان را پدید آورد
انسان را خلق کرد
شادی را برای انسان‌ها قرار داد
کسی که خشایارشا را شاه کرد
شاهی برای تمامیان
حاکمی برای همه
من خشایارشا
فرمانروای بزرگ
شاه شاهان
شاه تمام مردم با هر نژادی
شاه این زمین بزرگ و پهناور
پسر داریوش شاه هخامنشی
گوید خشایارشا: پدرم، داریوش شاه، با عظمت و لطف اهورامزدا سازه‌های بسیار بنا کرد و به فرمان او (اهورا مزدا) این کتیبه را ساخت. اما از آنجا که کار او نیمه‌تمام ماند، فرمان تکمیل کتیبه را صادر کردم.
امید است که اهورامزدا و دیگر خدایان، مرا، پادشاهیم را و تمام آنچه را که ساخته ام، حفظ کنند.
توضیح عکس: سه خط حک‌شده بر کتیبه به ترتیب از راست: خط بابلی، خط ایلامی و خط پارسی باستان
اهمیت کتیبه وان
فارغ از اهمیت این کتیبه به لحاظ ارزش تاریخی و قدمت دیرین آن، این اثر بیانگر چند مطلب مهم دیگر نیز می‌باشد.
- نکته بسیار مهم در این کتیبه آن است که به احتمال زیاد این تنها کتیبه مشترک پدر (داریوش بزرگ) و پسر (خشایارشا) است. چراکه همان‌طور که پیشتر ذکر شد، لوح کتیبه توسط داریوش و متن آن توسط خشاریاشا حک گردیده است.
ـ از این کتیبه می‌توان دریافت که خشایارشا فردی یکتاپرست و معتقد به خدای یگانه بوده است. در متن کتیبه وی ضمن صحه گذاشتن بر آفرینش، هرآنچه هست را از خداوند دانسته و به نوعی تسبیح الهی را به جا می‌آورد و پادشاهیش (هر آنچه دارد را) از لطف الهی می‌داند.
ـ در بخش آخر کتیبه خشیارشا از خداوند می‌خواهد هر آنچه ساخته است، حفظ نماید. قاعدتا او این مهم را برای آیندگان خود می‌خواهد، چراکه سلطنت و پادشاهی لازم را دارد، لذا توجه و نگرانی او نسبت به آیندگان در حالی‌که شاهان در تاریخ به فکر خوشگذرانی و رفاه خود بوده‌اند، یکی دیگر از وجوه شخصیتی خشایارشا است.
ـ خشایارشا با ذکر تبار خویش و تأکید بر دستاوردهای پدرش خود را فرزندی شایسته برای داریوش می‌داند، چراکه کار نیمه‌تمام وی را تکمیل کرده است.
ـ این کتیبه به‌واسطه محل قرارگیری، وسعت قلمرو هخامنشیان را تا جغرافیای منطقه آناتولی نشان می‌دهد.
ـ استفاده از زبان‌های بین‌النهرینی و پارسی باستان از یک سو نشان از اظهارات قاطعانه ایشان و در نتیجه اقتدار حکومت آن‌هاست و از سوی دیگر اعلانی است بر برتری ایرانیان هخامشی بر اقوام باستانی بین‌النهرین.
چرا کتیبه سه زبانه در شهر وان حک شده است؟
کسی به درستی از علت قرار گرفتن این کتیبه در شهر وان خبر ندارد. شاید وقوع نبردهای مختلف دلیلی است برای استقرار این کتیبه در این محل اما نشانه‌های تاریخی این محل مؤید این مطلب است که انتخاب قلعه توشپا که پیشتر متعلق به پادشاهی اورارتوها بوده است، به منظور نشان دادن آن است که این منطقه تحت حاکمیت قدرتمند هخامنشیان بوده است و حک آن در دو زمان مختلف و توسط دو پادشاه نیز، برای اثبات استمرار این حکومت از زمان داریوش تا زمان خشایارشا بوده است. او با ثبت این کتیبه به نوعی اقتدار خود را در این سرزمین محکم‌تر نموده و بر آن تأکید مزده است.
کتیبه‌های ثبت‌نشده در قلعه وان
در قلعه وان کتیبه‌ها و نوشته‌های دیگری نیز وجود دارند که به نسبت کتیبه سه زبانه خشایارشا اندازه‌های کوچکتری دارند، اما متأسفانه نه در جائی ثبت شده‌اند و نه در مأخذی به آن‌ها اشاره شده است. حتی تعلق زمانی و دیرینگی این کتیبه یا نوشتارها دقیقا مشخص نیست، چه بسا ترجمه این آثار توسط متخصصین زبان‌های باستانی منجر به کشف بیشتر تمدن غنی هخامنشیان یا سایر ملل آن موقع گردد.
توضیح عکس: کتیبه‌های دیگر از قلعه وان
وضعیت نگهداری و حفاظت از کتیبه‌ها
متأسفانه حفظ و نگهداری از این آثار ارزشمند چندان جدی گرفته نشده است و با توجه به آب و هوای منطقه و بارش‌ها در فصول سرد و تابش آفتاب در فصول گرم، همچنین مجاورت آثار با دریاچه وان و وجود رطوبت احتمال تخریب این آثار را بالا برده است. امید آن‌که با رایزنی‌های فرهنگی از این آثار با ارزش تمدن جهانی محافظت به‌عمل آید.
علی زنداکبری، عضو شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس ایران)
کلیه‌ی عکس‌ها اختصاصی و برای این مطلب تهیه شده است.
آسیا نیوز
دیدگاه خود را بنویسید