داریوش شهبازی
آسیانیوز- جمعی از پژوهشگران حوزه تاریخ تهران بر این باورند که چال حصار و چال میدان هر دو بر اثر خاکبرداری در عصر شاه تهماسب و برای ساختن حصار تهران (سال 961 قمری) پدید آمده‌اند. حال آن‌که این ادعا نادرست است. دلیل مدعیان این سخن، استناد به نوشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان (جلد ۴، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، صص ۱۹۶۵ و ۱۹۷۲) است.
اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه، ریاست دارالطباعه و دارالترجمه و عهده‌دار سمت‌های دیگری بوده است. او فردی برجسته و مطلع در حوزه فرهنگ و دانش روزگار خود بود که نوشته‌هایش در تاریخ، به‌ویژه حوزه قاجارپژوهی سندی معتبر محسوب می‌شود، اما نوشته او بعد از بیش از سیصد سال در باره احداث حصار، موضوعی است، جدا از اخبار و آگاهی عصر ناصری که شاهد آن بوده است.
نگارنده این سطور بر اساس دلایلی که برمی‌شمرد، این ادعا را رد می‌کند:
1. چال حصار بسیار گود بود و امکان حفر آن مقدار و حمل خاک آن برای احداث حصار تهران که فاصله زیادی با این محل داشت، در صنعت ساختمان، معمول نیست و معقول به نظر نمی‌رسد، زیرا با عنایت به عدم وجود امکانات حمل خاک (فرقون، بیل مکانیکی و لودر ...) در آن روزگار به لحاظ فنی اگر نگوییم ناممکن، لیکن منطقی نیست.
2. جمعیت تهران بسیار کم بود و امکان فراهم کردن نیروی انسانی برای حمل آن حجم خاک وجود نداشت.
3. حصار تهران دیوار چینه‌ای بود. این نوع دیوار در ساختمان‌های روستایی و حصار باغ‌های سراسر نقاط کشور معمول و امروز هم قابل مشاهده است.
4. دیوار چینه را از مخلوط کردن خاک محل با آب و تهیه گل بنا می‌کنند.
5. احداث حصار با خاک خندق صورت گرفته است.
6. البته این پرسش مطرح است که در این صورت چال حصار چگونه به‌وجود آمده بود. پاسخ این است که چال حصار چون دیگر چال‌های این گستره مانند چال میدان، چال سیلابی، چال مسجد امام (شاه)، چال حمام و چال باغچالی از عوارض طبیعی تهران بوده است. زیرا بررسی و مطالعه پستی بلندی‌های (توپوگرافی) تهران نشان می‌دهد، این اراضی مسطح نبوده، بلکه تپه ماهور بوده است.
7. یادآوری توأمان این نکته نیز ضروری است که تهران دارای گودهایی چون گود عرب‌ها و غیره نیز بود که دستکن و حاصل خاکبرداری صاحبان کوره‌های آجرپزی برای تولید آجر بوده است.
دیدگاه خود را بنویسید