روزنامه آسیا-روند پُرشتاب مهاجرت در سالیان اخیر، چنان شتاب گرفته است که دیگر منحصر به دانشجویان، نخبگان و چهره‌های دانشگاهی نیست. دامنه این معضل حتی به اقشاری نظیر پرستاران و فناوران و کارگران حرفه‌ای نیز کشیده شده است. از این‌رو، توجه جدی به علل ریشه‌ای این موضوع به‌ویژه در میان دانشجویان و دانشگاهیان و تلاش برای بهبود شرایط، اقدامی فوری و ضروری است تا بتوان این روند را معکوس کرد یا حداقل از شتاب آن کاست.
در همین راستا، برنامه «شوالیه‌های سرمایه‌گذاری در ایران» که با هدف جذب سرمایه‌گذاران و بازگرداندن متخصصان ایرانی به کشور طراحی شده، اخیراً به بررسی معضل «فرار مغزها» پرداخته است. در این راستا، گفت‌وگویی جامع و تحلیلی با علیرضا آقاابراهیمی، پژوهشگر و کارشناس ارشد اقتصاد از دانشگاه تهران، انجام شد تا ابعاد مختلف این پدیده و راهکارهای مقابله با آن مورد بررسی قرار گیرد.
آقاابراهیمی، با مقدمه‌ای انتقادی، به این موضوع اشاره کرد که علی‌رغم وجود دانشگاه‌های معتبر و شناخته‌شده در سطح بین‌المللی مانند دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه تهران، کشور با معضلی جدی به نام «فرار سرمایه انسانی» روبه‌روست. وی با تأکید بر این نکته که سرمایه انسانی ارزشمندترین نوع سرمایه برای هر کشور است، به تشریح عوامل مؤثر در این پدیده پرداخت و گفت: «این عوامل را می‌توان به دسته‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تقسیم کرد، اما در علم اقتصاد، همواره تلاش می‌کنیم تا با استفاده از داده‌ها و آمار، به تحلیل مسائل بپردازیم. این وظیفه سیاست‌گذاران است که با جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها، ریشه‌های اصلی این مسئله را شناسایی کنند.»
تصویری نگران‌کننده از تمایل به خروج
آقاابراهیمی در ادامه، با استناد به نتایج پیمایش انجام شده توسط رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۰، به ارائه آماری قابل تأمل در این زمینه پرداخت. این پیمایش که در قالب طرحی از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری آغاز به‌کار کرده بود، به بررسی تمایل دانشجویان به مهاجرت و عوامل مؤثر در این تصمیم پرداخته است. وی با ابراز تأسف از تعلیق فعالیت این رصدخانه از سال ۱۴۰۲، گفت: «متأسفانه، در حالی که رئیس این مؤسسه در سال ۱۴۰۲ نسبت به قرار گرفتن کشور در یکی از خطرناک‌ترین بزنگاه‌های خروج سرمایه انسانی هشدار داده بود، فعالیت این مرکز به شکل ناگهانی متوقف شد.»
نتایج پیمایش سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که از میان 2065 دانشجوی مورد بررسی، ۵۳ درصد تمایل «بسیار زیاد» و ۱۸ درصد تمایل «زیاد» به خروج از کشور داشته‌اند. آقاابراهیمی در تشریح مهم‌ترین انگیزه‌های دانشجویان برای مهاجرت، به موارد زیر اشاره کرد:
عدم ثبات اقتصادی: این عامل، به‌عنوان اصلی‌ترین دغدغه دانشجویان، نشان‌دهنده نگرانی آن‌ها از وضعیت اقتصادی کشور و آینده شغلی خود است.
شیوه حکمرانی: این مسئله، بیانگر نارضایتی دانشجویان از نحوه اداره کشور و محدودیت‌های موجود در زمینه‌های مختلف است.
ناامیدی نسبت به آینده: این موضوع، نشان‌دهنده از دست رفتن امید دانشجویان به بهبود شرایط در آینده و دستیابی به اهداف خود در کشور است.
امید به زندگی بهتر در خارج: این عامل، بیانگر جذابیت‌های زندگی در کشورهای توسعه‌یافته و فرصت‌های شغلی و تحصیلی بهتر در این کشورها است.
محدودیت‌های آزادی‌های فردی و اجتماعی: این موضوع، نشان‌دهنده نارضایتی دانشجویان از محدودیت‌های موجود در زمینه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی است.
تحلیل مقاصد مهاجرتی و تأثیر آن بر اقتصاد کلان
آقاابراهیمی در ادامه، به بررسی مقاصد اصلی مهاجرت دانشجویان ایرانی پرداخت و گفت: «اگر دانشجویان برای تحصیل به خارج از کشور بروند و پس از اتمام تحصیلات به کشور بازگردند، این امر می‌تواند برای اقتصاد کشور مفید باشد، زیرا آن‌ها با کسب دانش و مهارت‌های جدید، می‌توانند به توسعه کشور کمک کنند. اما متأسفانه، درصد قابل توجهی از دانشجویان ایرانی پس از اتمام تحصیلات در خارج از کشور، به دلیل وجود همان عواملی که باعث مهاجرت آن‌ها شده بود، به کشور بازنمی‌گردند.»
وی با اشاره به پژوهش خود در زمینه جذب دانشجویان بین‌المللی، به این نکته اشاره کرد که جابه‌جایی و تحرک بین‌المللی دانشجویان، یک فرایند دوسویه است که هم می‌تواند برای کشورها فرصت ایجاد کند و هم تهدید. وی گفت: «هر کشوری همان‌طور که می‌تواند دانشجویان خود را به خارج از کشور اعزام کند، باید تلاش کند تا دانشجویان بین‌المللی را نیز جذب کند. این همان کاری است که کشورهای توسعه‌یافته به خوبی انجام می‌دهند.»
آقاابراهیمی با مقایسه رتبه ایران (۹۲) در میان ۱۳۲ کشور در شاخص جذب دانشجویان بین‌المللی، به این نکته اشاره کرد که ایران در این زمینه عملکرد مطلوبی ندارد و بیشتر دانشجویان خارجی جذب‌شده در ایران، حدود 86 درصد، از کشورهای همسایه مانند افغانستان و عراق هستند. وی تأکید کرد: «این وضعیت، نشان‌دهنده عدم توانایی ایران در جذب دانشجویان با کیفیت و استفاده از این فرصت برای توسعه کشور است.»
عوامل دافعه داخلی؛ کلید حل مسئله فرار مغزها
آقاابراهیمی در پاسخ به سؤالی درباره زیان‌های خروج دانشجویان برای دولت‌ها، به این نکته اشاره کرد که دولت‌ها هزینه‌های زیادی را برای آموزش و پرورش دانشجویان صرف می‌کنند و خروج این دانشجویان از کشور، به معنای از دست رفتن این سرمایه‌گذاری است. وی با تأکید بر این نکته که مهاجرت، همواره ناشی از وجود عوامل دافعه در داخل و عوامل جاذبه در خارج است، گفت: «دولت‌ها نمی‌توانند به‌طور کامل عوامل جاذبه در کشورهای دیگر را کنترل کنند. بنابراین، باید تمرکز خود را بر شناسایی و رفع عوامل دافعه در داخل کشور قرار دهند.»
آقاابراهیمی با تأکید بر این نکته که دانشجویان، ترجیح می‌دهند در کنار خانواده و در کشور خود بمانند، گفت: «دولت‌ها باید با ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب، فراهم کردن امکانات رفاهی و ایجاد فضایی امن و آزاد، حس مفید بودن را در دانشجویان تقویت کنند و آن‌ها را به ماندن در کشور ترغیب کنند.»
زیرساخت‌های مناسب برای بازگشت نخبگان
آقاابراهیمی در پایان، با تأکید بر نقش دولت‌ها در ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای بازگشت نخبگان به کشور، گفت: «دولت‌ها باید با ایجاد ساختارهای مناسب و ریشه‌یابی مسائل، زمینه را برای بازگشت نخبگان به کشور فراهم کنند. مطمئناً هر انسانی به میهن خود تعلق دارد و با فراهم شدن شرایط مناسب، نخبگان ایرانی نیز با کمال میل به کشور بازخواهند گشت.»/آسیانیوز
دیدگاه خود را بنویسید